‘જયબાણ તોપ’

 દેશના મુખ્ય ઐતિહાસિક શહેરોમાંનું એક, જયપુર તેની જાજરમાન સમૃદ્ધિ અને ઘણા પ્રખ્યાત કિલ્લાઓ માટે પણ જાણીતું છે. તેમાંથી ‘આમેર કિલ્લો’, ‘નાહરગઢ કિલ્લો’ અને ‘જયગઢ કિલ્લો’ ખૂબ પ્રખ્યાત છે. આ સિવાય ‘હથરોઈ કિલ્લો’, ‘અમાગઢ કિલ્લો’ અને ‘મોતી ડુંગરી કિલ્લો’ પણ પ્રવાસીઓના આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહે છે. દર વર્ષે દેશ -વિદેશમાંથી લાખો પ્રવાસીઓ આ કિલ્લાઓની ભવ્યતા જોવા જયપુર આવે છે.

આજે આપણે અરવલ્લીની ટેકરીઓ પર બનેલા જયગઢ કિલ્લા વિશે વાત કરીશું. વર્ષ 1726માં બંધાયેલ, વિશ્વની સૌથી મોટી તોપ જયબાણ તોપ આ કિલ્લામાં રાખવામાં આવી છે. જયગઢ કિલ્લાને વિજયનો કિલ્લો પણ કહેવામાં આવે છે. ‘પિંક સિટી’ જયપુરમાં આવતા પ્રવાસીઓ માટે આ તોપ કોઈ અજાયબીથી ઓછી નથી. લોકો આ જોવા માટે આકર્ષાય છે. કારણ કે આ તોપ પોતાનામાં એક અનોખો વારસો છે.

જયપુરના સ્થાપક સવાઈ જયસિંહે 1720માં જયવાન તોપનું નિર્માણ કર્યું હતું. આ બંદૂકનો ઉત્પાદન પછી માત્ર એક જ વાર ટ્રાયલ રન તરીકે ઉપયોગ થયો હતો. 17મી સદીમાં, જ્યારે મુઘલો નબળા પડવા લાગ્યા અને મરાઠાઓની તાકાત વધવા લાગી, સવાઈ જયસિંહે તેમના બચાવની યોજના બનાવી. આ દરમિયાન, તેમણે ‘પિંક સિટી’ની આસપાસ મજબૂત દિવાલો અને ભવ્ય દરવાજા બનાવ્યા. મરાઠાઓના હુમલાથી બચવા માટે જયગઢની શાસ્ત્ર ફેક્ટરીમાં ‘જયબાણ તોપ’ રાખવામાં આવી હતી.

આ તોપ કેમ ખાસ છે?

વિશ્વની સૌથી મોટી તોપ ‘જયબાણ’ની બેરલ લંબાઈ 20.2 ફૂટ અને વજન 50 ટન છે. આ તોપની નળીનો વ્યાસ લગભગ 11 ઇંચ છે. પિત્તળ, તાંબુ, લોખંડ અને અન્ય ધાતુઓથી બનેલી તોપની ફાયરપાવર લગભગ 22 માઇલ છે. આ તોપથી 100 કિલો ગનપાઉડરથી બનેલા 50 કિલો શેલ ફાયર કરી શકાય છે. આ શક્તિશાળી તોપ ‘જયગઢ કિલ્લા’ના ડુંગર દરવાજાની બુર્જ પર સ્થિત છે. ‘જયવન તોપ’ ટુ વ્હીલર પર સ્થિત છે. આ વ્હીલ્સનો વ્યાસ 9.0 ફૂટ છે.

એવું કહેવાય છે કે ‘જયબાણ તોપ’ જયગઢથી માત્ર એક જ વાર પરીક્ષણ માટે કાઢવામાં આવી હતી. પરીક્ષણ દરમિયાન, તેનું શેલ 35 કિમી દૂર ચક્ષુ નામના શહેરમાં પડ્યું. આ દરમિયાન, શેલનો વિસ્ફોટ એટલો જોરદાર હતો કે જ્યાં ગોળો પડ્યો ત્યાં એક વિશાળ ખાડો પડ્યો હતો, જે બાદમાં વરસાદી પાણી ભરાવાને કારણે તળાવ બની ગયું.

તમને જણાવી દઈએ કે ‘જયબાણ તોપ’ ને ક્યારેય તેના ભારે વજનને કારણે કિલ્લામાંથી બહાર કાઢવામાં આવ્યો ન હતો, ન તો તેનો ક્યારેય યુદ્ધમાં ઉપયોગ થઈ શકે. દર વર્ષે વિજય દશમીના દિવસે ‘જયબાણ તોપની’ વિશેષ પૂજા કરવામાં આવે છે. દુનિયામાં આજ સુધી ક્યારેય મોટી તોપ બનાવવામાં આવી નથી.

જયગઢ કિલ્લામાં હાજર ફેક્ટરીમાં ઘણી બધી બંદૂકો બનાવવામાં આવી હતી. આ ફેક્ટરીમાં બનેલી ઘણી નાની અને મોટી બંદૂકો પણ મ્યુઝિયમ બનાવીને પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે. તેમની રચના અને કારીગરી દૃષ્ટિ પર બનાવવામાં આવે છે.